ชื่ออื่น ผักริ้น ผักเขียด ผักอีฮีน ผักเป็ด ผักขาเขียด
ชื่อวงศ์ PONTEDERIACEAE
ชื่อวิทยาศาสตร์ Monochoria hastata Solms
ลักษณะทางพฤกษศาสตร์
ผักเขียดเป็นไม้น้ำขึ้นเองตามธรรมชาติ มีอายุหนึ่งปี มีความสูงต้น 5-35 ซม. บางแห่งจัดเป็นวัชพืชน้ำ ที่สามารถดำรงชีวิตเป็นพืชหลายฤดูได้ ลำต้นตั้งตรงมีเหง้าอยู่ใต้ดิน และลำต้นใต้ดินสั้นมาก ส่วนที่เห็นเป็นลำต้นนั้นคือส่วนของก้านใบที่อัดรวมกันแน่น เมื่อเจริญเติบโตในน้ำจะมีไหลสั้นๆ และมีรากฝอยสีน้ำตาลแดงจำนวนมาก รากหยั่งลงดิน ใบเป็นใบเดี่ยวมีลักษณะใบเป็นรูปหัวใจออกจากโคนต้นแบบสลับกัน ปลายใบแหลม ขอบใบเรียบ ผิวใบด้านบนมัน ที่โคนใบมีสีเขียวอ่อน ก้านใบยาวประมาณ 10-25 ซม. มีรูปร่างค่อนข้างกลมและอวบน้ำ ภายในกลวง โคนก้านใบแผ่ออกเป็นกาบหุ้มใบที่อ่อนกว่า ด้านบนของก้านใบมีเยื่อบางๆสีขาวใบมีความยาวประมาณ 9-85 มม. ดอกเป็นดอกช่อแบบสไปร์ค ออกตรงกลางก้านใบ และมีใบประดับเขียวอ่อนคล้ายใบ ห่อหุ้มดอกในขณะที่ยังเจริญเติบโตไม่เต็มที่ ดอกย่อยมี 6-15 ดอก ดอกย่อยมีก้านดอกสั้น กลีบเลี้ยงและกลีบดอกหลอมรวมกัน (perianth) มี 6 กลีบ กลีบดอกมีสีม่วงอมน้ำเงิน หรือสีฟ้า ปลายกลีบโค้งมน แต่ละกลีบแยกออกจากกัน ด้านหลังกลีบดอกมีสีเขียวอ่อนๆ ก้านชูเกสรตัวผู้มีสีม่วง 6 อันกลีบดอกมี 6 กลีบ ผล มีลักษณะเป็นแคปซูล ยาวประมาณ 1 ซม. ผลจะแตกเมื่อแก่โดยแตกตามยาวออกเป็น 3 ซีก มีเมล็ดสีน้ำตาลอยู่ภายในเป็นจำนวนมาก
รสชาติจืด
ประโยชน์ทางอาหาร
ใช้ประโยชน์จากส่วนที่เป็นผักตามฤดูกาลดังนี้
ยอดอ่อนใบอ่อนและดอกใช้รับประทานเป็นผัก ยอดอ่อน ใบอ่อน และดอกจะออกในช่วงหน้าฝน ชาวบ้านเล่าว่า ในช่วงลงนาจะมีผักแว่น ผักเขียดออก ผักเขียดนิยมรับประทานช่วงยังอ่อนโดยถอนทั้งต้น มักเก็บรับประทานช่วง 2—3 อาทิตย์แรกเท่านั้น หลังจากนั้นต้นจะแก่ รับประทานไม่อร่อย ชาวไทยทุกภาคนิยมรับประทานผักเขียดเป็นอาหารในรูปของผัก สำหรับวิธีรับประทานเป็นอาหาร จะรับประทานเป็นผักสดร่วมกับน้ำพริก หรือกับแกงรสจัดของภาคใต้ หรืออาหารรสจัดประเภท ลาบ ยำ ก้อย ส้มตำได้ นอกจากนี้ยังนำไปแกงส้ม แกงกับปลา หรือเนื้อหมูก็ได้
รสและประโยชน์ต่อสุขภาพ
ยอดอ่อนใบอ่อนและดอกใช้รับประทานเป็นผัก ยอดอ่อน ใบอ่อน และดอกจะออกในช่วงหน้าฝน ชาวบ้านเล่าว่า ในช่วงลงนาจะมีผักแว่น ผักเขียดออก ผักเขียดนิยมรับประทานช่วงยังอ่อนโดยถอนทั้งต้น มักเก็บรับประทานช่วง 2—3 อาทิตย์แรกเท่านั้น หลังจากนั้นต้นจะแก่ รับประทานไม่อร่อย ชาวไทยทุกภาคนิยมรับประทานผักเขียดเป็นอาหารในรูปของผัก สำหรับวิธีรับประทานเป็นอาหาร จะรับประทานเป็นผักสดร่วมกับน้ำพริก หรือกับแกงรสจัดของภาคใต้ หรืออาหารรสจัดประเภท ลาบ ยำ ก้อย ส้มตำได้ นอกจากนี้ยังนำไปแกงส้ม แกงกับปลา หรือเนื้อหมูก็ได้
รสและประโยชน์ต่อสุขภาพ
ผักเขียดมีรสจืด เย็น จึงเหมาะที่จะรับประทานเพื่อลดความร้อนในร่างหาย ผักเขียด 100 กรัม ให้พลังงานต่อร่างกาย 13 กิโลแคลอรี่ ประกอบด้วย เส้นใย 0.8 กรัม แคลเซี่ยม 13 มิลลิกรัม ฟอสฟอรัส 6 มิลลิกรัม เหล็ก 2 มิลลิกรัม วิตามินเอ 3000 IU วิตามินบีหนึ่ง 0.04 มิลลิกรัม วิตามินบีสอง 0.10 มิลลิกรัม ไนอาซิน 0.1 มิลลิกรัม วิตามินซี 18 มิลลิกรัม
สรรพคุณทางสมุนไพร
ทั้งต้น ต้มดื่มน้ำ แก้พิษร้อนถอนพิษไข้ ขับปัสสาวะ ผสมกับน้ำผักกระเฉด แก้พิษเมาเห็ด
นำมาคั้นน้ำรับประทาน แก้ไอ ขับปัสสาวะ ตำพอกฝี หรือรับประทานใบสดจะมีสรรพคุณ ช่วยลดความร้อนในร่างกาย